Surp Asdvadzadzin, ya da Ardzvaper Manastırı

Bu manastır, bir başka manastırla paylaştığı 'Suhar', eski bir köyün adından gelen 'Kharabasd', kartalın uçuşuna gönderme yapan 'Ardzvaper', ve 'Surp Asdvadzadzin' adlarıyla anılır. Sonuncusu, şüphesiz, Urartuca bir yer adının dönüştürülmüş halidir. Arceş’in [Erçiş] ve onun bir mahallesi olan Agants’ın [Erciş,doğu mahallesi] doğusunda, kuzeyde Sosgun [Keklikova] köyü ile güneyde Gdradz Kar [Kadirasker] köyünün arasında, Dzağgants Dağlarının güney kolunun eteklerinde, ​39°02´ Kuzey enlemi, 43°26´ Doğu boylamında yer alır. Manastırın etrafındaki mezranın adı da Ardzvaper’dir [Salmanağa].Van Gölü’nün güney kıyısında, Rışdunik’te bulunan bir Ardzvaper Manastırı daha vardır.

Vue générale l'église de la Sainte-Mère de Dieu, 2011 (Coll. P. Maguesyan).

Bu manastırın kuruluşu, 7. yüzyılın ilk yarısında karşımıza çıkan bir figür olan Prens Mıjej Kınuni’ye (ö. 637) ya da –daha düşük bir ihtimalle– Ercişli Katolikos I. Yeğya’ya (Yeğya Arcişetsi, 703-717) atfedilmektedir. 13. yüzyılda, Medzop (bkz. no. 9) ve Urngar’la birlikte, Kaçperunik bölgesindeki üç önemli manastırdan biri olarak anılan Ardzvaper, 14. ve 15. yüzyıllarda bir skriptoryum olarak öne çıkar. Episkoposlar Ğazar (1325), Khaçadur ve Zakeos (ö. 1401’den önce), bu cemaatin ünlü başrahipleri arasında yer alır. Başrahip Zakeos’un, 1393 yılında, manastıra gelmesini sağladığı Sorplu Vartabed Sarkis (Sarkis Sorpetsi, ö. 1401, bkz. no. 15, 28), burada, yaklaşık altmış öğrencisi olan bir manastır üniversitesi kurar. Sarkis Sorpetsi’nin ölümünün ardından, buradaki eğitimi, Hokvots Manastırı’ndan (bkz. no. 31) Vartabed Vartan, onun ardından da âlim Krikor Dzerents Khlatetsi (Ahlatlı Krikor Dzerents) devam ettirir. ‘Azizlerin Hayatları’nı da derleyen ünlü araştırmacı Khlatetsi, okulu daha sonra Vasburagan’daki bir başka dinî merkeze, Ardzge [Adilcevaz] yakınlarındaki, Kaçperunik Episkoposluğu makamının da nakledilmiş olduğu Tsibnavank’a taşımıştır. Ardzvaper Manastırı, Başrahip Garabed'in görev döneminde, 1409-1414 yılları arasında restore edilmiştir. 1441 yılında Ermenistan Kilisesi’nin yönetim merkezinin Kilikya’daki Sis’ten [Kozan] (bkz. no. 73) Vağarşabad’daki Eçmiyadzin Manastırı’na taşınmasına ve göreve yeni bir katolikos getirilmesine karar verildiğinde, Ardzvaper’deki okulun öğrencilerinden, daha önce Başrahip Zakeos tarafından rahip olarak takdis edilmiş olan I. Giragos seçilir. Ardzvaper’deki skriptoryumun faaliyetinin, 16. yüzyılın sonuna kadar kesintisiz olarak sürdüğü, ancak bu tarihten sonra aniden gerilediği görülmektedir. 1711’de, Mokslu rahip Garabed metruk haldeki bir manastırda restorasyon çalışmalarına girişmiş ve rehin tutulan bir haçı ve el yazmalarını fidye karşılığı kurtarmıştır, ama bu tanıklık daha büyük ihtimalle Reşdunik’teki aynı adı taşıyan manastırla ilgilidir. Ardzvaper, özellikle de kilisesi, birçok metinde, heybetli ve ihtişamlı yapılar olarak tasvir edilir. 19. yüzyılın ikinci yarısında, kilisenin kubbesi kısmen çökmüş ve yeniden inşa edilememiştir; aksine, manastır önce 1896’da, ardından 1915’te bir kez daha saldırıya uğramış ve yerle bir edilmiştir.

Aksonometrik restitüsyon (Thierry, 1989, 202)

Ardzvaper Manastırı, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin etrafında kurulmuştur. Dört yapraklı yonca (taraktonoz) planlı, dört nişli bir yapı olan kilisenin dört köşesinde de birer oda bulunmaktadır; odalardan, batı cephesindeki ikisi dışarı açılır. Bu kilise, Vağarşabad’da (Eçmiyadzin) 7. yüzyılın başlarında inşa edilmiş olan Surp Hıripsime Kilisesi model alınarak yapılmıştır. Basamaklar üzerine inşa edilmiş olan, 15,2 x 18,5 metre ölçülerindeki yapı, sekizgen bir kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahipti. Aynı dönemde inşa edilmiş, Ermenilere ait bazı anıtsal yapılarda görüldüğü gibi, kubbe kasnağının köşeleri dikey nişlerle vurgulanmıştır. Kilisenin ana sunağı, doğu tarafındaki tonozda yer alıyordu; muhtemelen biri Surp Isdepannos’a, diğeri ise Surp Sarkis’e ithaf edilmiş olan iki de yan sunak vardı. Bu iki sunak, muhtemelen Sarkis Sorpetsi ile Başrahip Zakeos veya Başrahip Khaçadur’un gömülü olduğu iki eski mezarın yanı başındaydı. Dört köşesinde birer kulenin bulunduğu sağlam duvarlarla çevrili olan manastırda iki büyük mesken, kilerler, mahzenler ve tahıl ambarları da bulunuyordu. Manastırın yakınında, 1402 ve 1404 tarihli iki khaçkar vardı; ikincisi, Başrahip Garabed tarafından, akrabası olan ünlü Başrahip Zakeos’un anısına dikilmişti. 1449 tarihli, üçüncü bir khaçkar daha bulunuyordu.

Plan (Thierry, 1989, 202)

Ardzvaper Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve korumasız kalmıştır. Manastırı çevreleyen duvarlar ve khaçkarlar da dahil olmak üzere, eklenti yapıların tamamı yok olmuştur. Kilise, kubbe kasnağını ve dış kaplamasının büyük kısmını kaybetmiştir. Sökülüp çıkarılmış olan dış kaplama taşlarını aksine, iç duvarları kaplayan farklı renklerdeki taşlar –duvarların yıkılmış olmadığı bölümlerde– hâlâ yerlerindedir. Apsisin, 1970’li yıllarda sağlam ve eksiksiz olan yarım daire şeklindeki ana kemerinde bugün bir oyuk vardır.

Façade extérieure sud, inscription, 2007 (Coll. privée).