Moks Amenapırgiç Manastırı ya da İnziva Mekânı, Moks [Bahçesaray] kazasının doğusunda; A(s)dicants [Adecants, Acı Hanis] köyünün yukarısında; Arçnutzor ya Arınçutzor [Arınç, Altındere] Vadisi’ne açılan, devamında da, Nar Geçidi üzerinden, Moks’tan Şadakh’a [Çatak] uzanan küçük bir vadinin ucunda; 2300 metre yükseklikte, 38° 07’ Kuzey enlemi, 42° 49’ Doğu boylamında yer alır.
Azizlerin yaşamöykülerini ve kaleme aldıkları metinleri bir araya getiren Haysmavurk’ta (Sinaksarion) geçen geleneksel bir anlatıya göre, yanlarında bebek İsa Mesih’in saçından bir tutam olan üç kral bu bölgeye (Arantznag Moks) kadar gelmiştir ve üç kraldan biri olan Kaspar, bu eski manastırın bulunduğu yere defnedilmiştir; kantonun aşağı kısmı, bu nedenle ‘Arkayits Kavar’ (Krallar Bölgesi) olarak bilinir. Daha 10. yüzyılda, Dzıbad adıyla kayda geçmiş olması, bize, manastırın geçmişinin çok eskilere dayandığı bilgisini vermektedir. Daha sonra, 1369, 1395, 1413, 1421, 1423 ve 1425 yıllarında yazılmış metinlerde, 'Amenapırgiç' (herkesin kurtarıcısı) adıyla atıfta bulunulan manastır, söz konusu tarihlerde, özellikle Başrahip Hovhannes Ağkadaser’in (ö. 1421’den sonra) görevde olduğu uzun bir dönem boyunca, faal bir skriptoryum niteliği taşır. Burada 1548’de ve 1604’te hazırlanmış olan el yazmalarının da işaret ettiği gibi, bu faaliyet 17. yüzyıla kadar sürmüştür. 1570 yılında, manastırın Surp Asdvadzadzin adlı ana kilisesi, dönemin başrahibi Nerses tarafından restore ettirilmiştir. Muhtemelen 1369 ile 1395 yılları arasında bir tarihte inşa edilmiş ve Surp Garabed’e ithaf edilmiş olan ikinci kilise ise, Başrahip Tavit’in girişimiyle, 1704 yılında restorasyondan geçirilmiştir. Daha yakın dönemde, Moks başepiskoposlarının makamı olan ve Ağtamar Katolikosluğu’na (bkz. no. 17) bağlanan Amenapırgiç Manastırı, Pentekost (Hamsin) Yortusu’nda kalabalıkların akın ettiği bir hac yeriydi. 1870’li yıllarda, Peder Hovhannes’in başrahiplik döneminin ardından, mahalli bir bey, manastırın mülklerine el koymuştur.
Moks Amenapırgiç ya da Dzıbad Manastırı’nda şu yapılar bulunmaktadır:
• (A) Tek sahınlı; tek apsisli; beşikçatılı (10. yüzyılda yapılmış); ana kemerle birlikte, yan duvarlarda bulunan dörder yüksek nişin üst sınırlarını oluşturan üç berkitme kemerine sahip; 20,6 × 8,4 metre ölçülerinde, uzun bir yapı olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
Abside, 1970 (Fonds N. et M. Thierry).
• (B) Dört merkezî sütunu ve bir kubbesi olan, Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nden yaklaşık 15 derecelik bir açıyla batı yönünde uzanan, 1395 yılından önce inşa edilmiş, 10,1 × 11,1 metre ölçülerinde bir narteks;
• (C) Narteksten daha sonra, 1369 ile 1395 yılları arasındaki bir tarihte, narteksin güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, tek sahınlı, içinde berkitmelerinin bulunduğu, 9,8 × 5 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Garabed Kilisesi;
• 19. yüzyılın sonlarında tahrip edilmiş olan manastır binaları.
Plan (Thierry, 1989, 410)
Bunlara ek olarak, manastırın su ve yağ değirmenleri, ekilebilir arazileri ve kendine ait ağaçlıkları vardı.
Amenapırgiç Manastırı Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmıştır. 1970’li yıllarda binalar hâlâ ayaktaydı; yan duvarların üst kısımları hasar görmüş olsa da, ana kilisenin çatısı sağlamdı. Narteksin kubbesi delikti. O dönemden bugüne, manastır kompleksinin genel durumu ciddi oranda kötüye gitmiştir. 2009 yılında, çatı kemerinin birçok yeri çökmüş durumdaydı; narteksin ön kısmının üzerinde çatı yoktu ve yapının batı cephesinde, narteksin üst kısmında büyük delikler oluşmuştu.
Oskian, 1940-1947 , III [1947], 815-821. Thierry, 1989, 407-411. Devgants, 1991, 174.