Khizan [Hizan] Surp Haç Manastırı, İşayr Kantonu’ndaki yeni Khizan [Yeni Hizan, Karasu] şehrinin güneybatısında, 38° 11’ Kuzey enlemi, 42° 31’ Doğu boylamında yer alır. Surp Khaç [Simhaç] köyünün yukarısındaki tepelerde, Şinitzor (Şinatzor) Vadisi’nin ağzının üst kısmında bulunan bu manastır, vadinin adıyla da anılır.
Angle ouest, 1973 (Fonds N. et M. Thierry).
Ermeni ülkesinin başka hiçbir yerinde benzerine rastlanmayan bir planı olan manastır kilisesinin sıradışı mimarisi, Bizans etkisi taşıdığına ve 1000 yılı civarında inşa edilmiş olabileceğine işaret etmektedir. Daha 14. yüzyılda verimli bir skriptoryum niteliği taşıyan Şentsor Surp Khaç Manastırı, Paritzor Surp Asdvadzadzin (bkz. no. 24) ve Surp Kamağyel manastırları ile birlikte, faaliyetini 17. yüzyılın ortalarına kadar sürdürecek olan Khizan istinsah (yazma eserlerin el yazısıyla kopyalanması) ve tezhip ekolünün merkezlerinden biri olur. Başrahip Hovhannes ve Başrahip Giragos’un öğrencilerinden, ‘Hredor’ (hatip) lakaplı Hovhannes, 1382 yılında artık ustalık seviyesine ulaşmış bir müstensihtir; Başrahip Mıgırdiç’in döneminde de, 1413 yılına kadar çalışmalarına devam eder. Surp Khaç Manastırı’na 1414’te gelen Episkopos Istepannos, Hovhannes’in izinden gider ancak onu, 1431’de, Surp Kamağyel Manastırı’nın başrahibi olarak görürüz. Bu ekolü genel olarak temsil eden birçok müstensih ve müzehhip arasında, 1390 ile 1417 yılları arasında orada çalışmış olduğu sabit olan minyatürcü Khizanlı Hovhannes (Hovhannes Khizantsi) ile, 1604 yılında, çok uzaklardaki Culfa şehrinin yöneticisi Khoca Khaçig tarafından ısmarlanan bir sinaksarionu tamamlamış olan Khizanlı Mardiros’un adları özellikle zikredilmelidir. (17. yüzyılda ve 1720’lere kadar Ermenilerin en önemli ticaret merkezi olan, İsfahan’ın banliyösü Yeni Culfa, kuşaklar boyu, Khoca Khaçig’in soyundan gelen kişiler tarafından yönetilmiştir.) 1750 tarihli bir metinde, Başrahip Sahag’dan, bir vartabed ve ilahiyatçı olarak söz edilir. 1870’ler ve 1880’lerde, aynı adı taşıyan bir başka başrahip, kendini, manastırı ve varlıklarını, beylerin baskınlarından ve talanlarından korumaya vakfetmiştir. Bu dönemden yirmi-otuz yıl önce, Ağtamar Katolikosu Ardonklu I. Harutyun (Harutyun Ardonetsi, 1816-1823), bu beylerin emrindeki kişiler tarafından, manastırda öldürülmüştür. Başrahip Sahag manastır binalarını restore ettirmiştir, ancak 1895 katliamları sırasında manastır işgal edilmiş, bütün varlıklarına el konmuştur.
Khizan ya da Şinitzor Surp Khaç Manastırı’nın bünyesinde şu yapılar bulunuyordu:
Plan (Thierry, 1989, 382)
• 10. yüzyılın sonları - 11. yüzyılın başlarında inşa edilmiş, 12,5 × 14,3 metre ölçülerinde, haç planlı, tuğla kubbeli, –ikisi batı duvarına yapışık– dihedral (‘v’ şeklinde çıkıntıları olan) sütunları olan, apsidiyollerin (apsislerin çevresinde bulunan, küçük, yarım daire şeklinde şapeller) üzerinde yan odaların, ve haç şeklinin kuzey ve güney kollarında batıya bakan odaların bulunduğu, üç apsisli Surp Khaç Kilisesi;
• Kiliseyi batı yönünde 6,4 metre genişleten, tuğlalarla oluşturulan desenlerle süslenmiş, merkezî bir kubbesi olan bir narteks.
• Manastır binaları ve bir çeşme.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından manastıra el konmuştuır. Kilisenin kubbesi ve kuzeydoğu köşesi 1950’de çökmüştür. Buna karşın, hem kilise, hem de narteksi, 1973’te hâlâ ayaktaydı. 2012 yılında ise yalnızca duvarların bir kısmı duruyordu, diğer binalardan geriye hiçbir şey kalmamıştı. Civardaki evlerde, üzerlerindeki haç işaretlerinin hâlâ göründüğü taşlar bulunmaktadır.
Épriguian, 1903-1905, II, 170-174. Akinian, 1920, 168. Oskian, 1940-1947, III [1947], 855-862. Kurdian, 1951, 21-22, 66-68. Thierry, 1989, 380-384. Devgants, 1991, 173, 229.