Ermenilerin Miyus İşayr bölgesinin sınırları içinde, 38° 12’ Kuzey enlemi, 42° 21’ Doğu boylamında yer alan bu manastır, eski Khizan [Hizan] şehrinin yukarısına, yeni şehrin [Yeni Hizan, Karasu] güneybatısına denk düşen bir noktada, Palasar, Şen ve Prunts [Gökçimen] köylerinin yakınında, Khizan Çayı’nın bir kolunun, Paritsor ya da Paretzor adıyla bilinen vadisinin üzerindedir.
Manastırın kuruluş tarihi 11. yüzyıl başlarına, Moks Ardzruni Prensliği dönemine kadar uzanır. Kilisenin ceviz ağacından yapılmış kapısının üzerine oyma tekniğiyle işlenmiş olan tarih 1041’dir. Manastırın adına, Khizan’da Etiyopyalı iki keşişin şehit düştüğünün ve oraya gömüleceklerinin belirtildiği, 1421 tarihli bir yazma eserde rastlanır. Ardından, ilk olarak 1425 yılında ve sonrasında, 1663’e kadar defalarca, el yazmalarının hazırlanması ya da teslim alınması vesilesiyle, manastıra atıfta bulunulmuştur. 16. yüzyılın sonları ya da 17. yüzyılın başlarında, Başrahip Garabed ile, biri vartabed, diğeri ise başepiskopos olmak üzere, ikisi de Vartan adını taşıyan iki kişinin görev yaptığı dönemde, manastırın iyi işleyen ve gelişen bir kurum olduğu anlaşılıyor. Bu hareketlilik, Khizan’da ve civar bölgelerdeki manastırlarda, 13. yüzyılın ilk çeyreğinden 17. yüzyılın son çeyreğine uzanan bir zaman diliminde ürettiği çalışmalar bugüne dek korunmuş olan bir istinsah (yazma eserlerin yine el yazısıyla kopyalanması) ve tezhip okulunun oluşmasına tekabül eder. Bu okul, özellikle Khizan Surp Khaç (bkz. no. 25) ve Surp Kamağyel manastırlarındaki atölyelerini kapsayacak şekilde, şehrin dışına da uzanmıştır. Manastır, 19. yüzyılda, genellikle, kilisede ve narteksinde bulunan sunakların sayısına atfen, ‘Yotın Khoran’ (Yedi Sunak) adıyla anılmıştır. Bu yedi sunaktan en önemli üçü, Azize Asdvadzadzin’e (Meryem Ana), Aziz Sarkis’e ve Aziz Mergerios’a adanmıştır ve apsis bloğunda yer alır. Paritzor Surp Asdvadzadzin Manastırı, 1870’lerde ve 1895 katliamları sırasında, art arda yağmalanmıştır. Bu yıkımların ertesinde, dinî cemaat dağılmış durumda olsa da, 1901 yılında, ibadetin yürütülmesi görevi, Papaz Apraham Markaryan’a; manastıra ait topraklar ve ormanla ilgili işlerin idaresi için ise, seçilmiş bir kurul görevlendirilir.
Dome, 2011 (Coll. Maguesyan)
Paritzor Manastırı şu yapılardan oluşur:
• 11. yüzyılın ilk yarısında inşa edilmiş; 9,5 × 8,2 metre ölçülerinde; üç apsisli ve kapalı haç planlı; kubbeli ve merkezî bir apsise sahip; iç duvarları, yüzeyi açıkta bırakılmış tuğlalarla kaplı; yine iç kısmında dihedral sütunlar ve batı duvarında, her ikisinde de birer sunağın yer aldığı iki adet derin yan niş bulunan; inşa edilişini, ya da daha büyük bir ihtimalle restorasyonunu Keşiş Garabed’e atfeden kitabesi şu anda görünmez durumda olan Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
• Yapının ekseniyle aynı hizada, 9,8 metre uzunluğunda; batı tarafı aynı genişlikte, doğu tarafı ise 9,2 metre genişliğinde; dört merkezî sütunu ve bir kubbesi olan; kilisenin batı duvarına sonradan eklenmiş ve karşısına, kiliseye giden merdivenlerin her iki tarafına, içinde birer sunak bulunan, tonozlu iki niş yerleştirilmiş olan bir narteks;
• Manastır binaları.
Plan (Thierry, 1989, 375)
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş olan manastır, 1972 yılında nispeten iyi durumdaydı. Narteksin eski çatısı yok olmuş, yerine, ağaç dalları ve toprakla, yeni bir çatı yapılmıştı. 2012 yılında, kilise ahır olarak kullanılıyordu.
Oskian, 1940-1947, III [1947], 839-843. Kurdian, 1951, 80 et passim . Thierry, 1989, 373-376. Devgants, 1991 173, 229.