Gduts Anabad Manastırı (inziva yeri), Van Gölü’nde bulunan aynı adlı adanın doğu sahilindeki bir burnun ucunda, 38°36' Kuzey enlemi, 43°05’ Doğu boylamında yer alır. ‘Gaga’ anlamına gelen adı, muhtemelen, bulunduğu yerin coğrafi özelliğinden gelmektedir. Gduts [Çarpanak] Adası ile kuzeyindeki Lim Adası arasındaki kuş uçuşu mesafe 42 kilometredir.
Geleneksel anlatıya göre, Gduts Anabad, Aziz Krikor Lusavoriç tarafından kurulmuştur, ancak bu manastırın adının geçtiği en erken tarihli metin, halihazırda mamur bir kuruluş niteliği taşıdığı 1414 yılına aittir. 1462 yılında restore edilen yapının, 16. yüzyılda, Türk-Pers savaşları nedeniyle terk edildiği ve manastır cemaatinin küçüldüğü ya da dağıldığı anlaşılmaktadır. Bir sonraki yüzyılda, özellikle, komşu Lim Manastırı’nın (bkz. no. 3) cemaati adına Başrahip Mokslu Nerses’in gösterdiği çabalar sonucunda yeniden doğan Gduts Anabad, 1604 yılında faaliyettedir. O öldükten sonra, halefi Istepannos Şadakhtsi (Çataklı Istepannos, 1627-1646), Lim cemaatinin bir kısmını Gduts Adası’na gönderir; bu katılım, manastırda yeni bir atılımın ateşleyicisi olur. Yerevan’daki Madenataran El Yazmaları Kütüphanesi’nde, söz konusu dönemde burada hazırlanmış on beş adet el yazması eser bulunmaktadır. 1712 yılında, Eçmiyadzin Katolikosu I. Aleksandr’ın teşvikiyle, Başepiskopos ve Başrahip Simeon ile Episkopos Yeremya, manastırı yenilemek için harekete geçer. Aslen Pağeşli [Bitlis] olan Yeremya, bu şehrin Ermeni tüccarlarından mali destek alıp, Pağeşli mimar Khoşkhabar’ı (Khoşkhabar Pağişetsi) Gduts’ta yeni bir kilise inşa etmekle görevlendirir. 1713 ile 1720 yılları arasında, manastır kilisesi yeniden inşa edilir ve önceki kilise gibi, Surp Garabed’e ithaf edilir. Kısa bir süre sonra, Episkopos Garabed Tadig buraya büyük bir narteks, yine Garabed adlı bir başka görevli de bir çan kulesi inşa ettirir. Gduts 1840 yılında yağmalanmış olmasına rağmen, 1894-1896 katliamları sırasında adaya birçok sığınmacı alınabilmiştir. Gduts Anabad’ın son başrahibi Istepannos Dağazadyan, 1911 yılında ölmüştür. O tarihte, Lim ve Gduts tek bir başrahibinin yönetimi altına girmiş ve 1915’e kadar, bu makamda Hovhannes Husyan oturmuştur. Ada, 1915 yılında bir kez daha yağmalanmıştır.
Plan (Thierry, 1989, 167)
Gduts Anabad’da şu yapılar bulunmaktadır: Sütunları ve merkezî bir kasnaklı kubbesi, ve bunların öncesinde, batı kanadının üst kısmında, tepesinde çapraz kemerlerin bulunduğu küçük bir penceresi olan Surp Garabed Kilisesi (1713-1720); her ikisi de 18. yüzyılda inşa edilmiş, dört merkezî sütunu olan bir narteks ve bir çan kulesi; narteksin ve kilisenin kuzey cephesine bitişik olan ve bir kütüphaneye açılan Surp Hıreşdagabed Şapeli. Kiliseye narteksten, ahşap oyma bir kapıdan girilirdi. Girişin iki yanında, burayı inşa ettirmiş olan episkoposlar Simeon ve Yeremya’nın mezarları bulunuyordu. Hem kilisenin, hem de narteksin duvarları resimlerle kaplıydı. Manastır kompleksinde, ayrıca, vekilharç odası, yemekhane, kilerler, kilisenin kuzeydoğu tarafında keşiş odaları (ikişerli gruplar halinde, toplam 124 hücre), doğuda küçük bir misafirhane, güneyde başrahibin evi ve bunların yanı sıra, bir mezarlık, bağlar ve bahçeler bulunuyordu. Lim Anabad gibi, Gduts’un da, karşı kıyıda, henüz yemin etmemiş olanların kaldığı, bir şapel, keşiş adayları için derslikler ve hücreler, ardiyeler ve bir ahırdan oluşan bir ‘dış bina’sı (tırsi dun) vardı. Manastır, yetki alanında bulunan sekiz köyde, Van’da ve İstanbul’da mülklere de sahipti.
Vue générale, 2011 (Coll. P. Maguesyan).
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından el konan Gduts İnziva Yeri ve eklenti binaları metruk kalmıştır. Surp Garabed Kilisesi, –kasten yıkılmış olan çan kulesi hariç olmak üzere– narteksi ve Surp Hıreşdagabed Şapeli hâlâ ayaktadır. Buna karşılık, bütün eklenti binalar yıkılmış, mezarlık harabeye çevrilmiştir. ‘Dış bina’dan da geriye hiçbir şey kalmamıştır.
Oskian, 1940-1947, I, 51-86. Thierry, 1989, 161-173. Devgants, 1991, 248-254.