Lim İnziva Yeri ya da Manastırı, Van Gölü’ndeki en büyük ada olan ve gölün doğu kıyısına yakın bir noktada, 38°52’ Kuzey enlemi, 43°21’ Doğu boylamında bulunan Lim [Adır/Yaka] Adası’nda yer alır.
13. yüzyıl ile 15. yüzyıl arasındaki bir tarihte hazırlanmış bir el yazması eserde yer alan bazı veriler, bu inziva yerinin 884 yılından önce kurulmuş olduğuna işaret etmektedir; 1301 yılında faaliyette olduğu ise belgelerle sabittir. 20. yüzyıla kadar, faal bir skriptoryum ve manastır olarak varlığını sürdürmüştür. Surp Kevork’a ithaf edilmiş olan ana kilise, 1310 yılında, Vasburagan Ardzruni Hanedanı’nın Sefedinyan koluna mensup olan Ağtamarlı Katolikos I. Zakarya (1300-1336) tarafından restore ettirilmiş ya da yeniden inşa ettirilmiştir. Lim’in ünlü başrahipleri arasında, Ağtamarlı şair ve katolikos Krikoris Ağtamartsi’nin (I. Krikor, 1512-1545) çağdaşı olan Kınunigli şair Zakarya da (ö. 1576’dan sonra) yer alır. 17. yüzyılda, Nerses Mogatsi’nin (Mokslu Nerses) başrahiplik döneminde (1622-1627) yeniden canlanan Lim cemaati, söz konusu dönemde yaklaşık olarak altmış keşişten oluşmaktadır. Nerses’in yarattığı ivme sayesinde, Lim’de güçlü bir manastır felsefe okulu gelişmiş, bu okulun etkisi 19. yüzyıla kadar kendini hissettirmiştir. 1538 yılında, Van Kalesi’nin komutanı Gogca Sultan tarafından büyük kısmı yakılan ve suya atılan Lim’in kütüphanesi, bu olayın sonrasında yavaş yavaş yeniden oluşturulur. Kütüphanede, 1693 yılında bulunan eserlerin sayısı, çoğu el yazması olmak üzere, 3124’tür. 1900 yılı civarında, koleksiyonda 550 adet elyazması ve yaklaşık olarak üç bin adet matbu eser bulunuyordu. Ermeniler arasında, matbaacılık faaliyetlerinin 1512 gibi çok erken bir tarihte başlamış olmasına rağmen (ki Osmanlı Ermenistanı’na 1857 yılına kadar matbaa girememiştir), Lim’deki skriptoryumun 1914 yılında halen faal olması dikkat çekicidir. Lim 1848’de, ardından 1896’da ve son olarak 1915’te yağmalanmıştır. Sadece, Yerevan’daki, Maşdots Enstitüsü’ne bağlı Madenataran Elyazmaları Kütüphanesi’nde, Lim’de hazırlanmış 306 adet el yazması vardır.
Plan (Thierry, 1989, 181)
Lim manastır kompleksinde şu yapılar yer alır: 1310 yılında inşa edilmiş, gömme ayakların üzerinde duran çokgen bir kubbe kasnağına ve yivli, piramit şeklinde bir kubbeye sahip, kare-haç planlı bir yapı olan Surp Kevork Kilisesi; kilisenin batı girişinde, 1766 yılında inşa edilmiş, dört merkezî sütunu olan, önünde bir çan kulesinin yer aldığı, geniş bir narteks; narteksin kuzey tarafına bitişik ama muhtemelen 9. yüzyılda, en geç 14. yüzyılın başında inşa edilmiş, tek sahınlı, kubbeli bir yapı olan Surp Sion Şapeli. Bunlara, bir dizi binadan oluşan Nerkin (Aşağı) Lim ile, birçok khaçkarın ve –Nerses Mogatsi’ninki de dahil olmak üzere– eski mezarların bulunduğu mezarlık da eklenmelidir. Lim İnziva Yeri’nin arazisi, bostanların ve meyve bahçelerinin bulunduğu adanın tamamını kapsıyordu; manastırın, karşı kıyıda bir ‘dış ev’i (tırsi dun) ve Van’da mülkleri de bulunuyordu. Ya sahilde, ya da Lim ve Gıduts adalarının arasına denk gelen kara parçasındaki Khaçkılukh [***] Dağı’nda bulunan Khatun Diramor, Eçmiyadzin, Surp Asdvadzadzin ve Ererin Surp Sahag manastırları da Lim’e bağlıydı. 1915’te, Lim ve Gıduts manastırları, bir arada, yetki alanında 25 cemaat ve 32 kilisenin bulunduğu, İstanbul Ermeni Patrikliği’ne bağlı bir episkoposluk olmuştur. Lim’in son başrahibi Hovhannes Husyan’dır; 1915-1916’da, Van Gölü’ndeki manastırlarda, Van ve çevresindeki kiliselerde muhafaza edilmekte olan 1450 adet elyazması onun sayesinde kurtarılabilmiştir. Ne yazık ki, bundan daha fazla sayıda elyazması yok edilmiştir.
General view looking southwest (Mekhitarist Congregation in Vienna)
Lim Anabad, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş, manastırın sahip olduğu topraklar metruk kalmış ve tahrip edilmiştir. Yapı dinamitlenmiş ya da bombalanmış gibi görünmektedir. 1950’li yıllarda hâlâ ayakta olan Surp Kevork Kilisesi bugün neredeyse tamamen yıkılmış durumdadır. Narteks kısmen çökmüş, çan kulesi yıkılmış, mezarlık kazılarak tahrip edilmiştir, ancak Surp Sion Şapeli halen görülebilmektedir. Aşağı Lim yıkıntı halindedir. Lim’e bağlı manastırlardan yalnızca Surp Sahag’ın küçük kilisesi halen ayaktadır; diğerlerinin kiliseleri tamamen yıkılmıştır.
Narthex with site of the church in the foreground, 2011 (P. Maguesyan Coll.).
Oskian, 1940-1947, I, 3-51. Thierry, 1989, 172-175, 177-184. Devgants, 1991, 258-265.