Garin/Erzurum Surp Asdvadzadzin Katedrali, 1838 ve 1844 yılları arasında, şehrin kuzeyinde, Veri Jam (Yukarı Kilise) ve Vari Jam (Aşağı Kilise) adlarıyla bilinen ve o dönemde yıkılmaya yüz tutmuş durumda olan iki kilisenin yerine inşa edilmiştir; 39° 54' Kuzey enlemi, 41° 16' Doğu boylamında yer alır.
Çan kulesiyle beraber 47 metre uzunluğunda ve 27 metre genişliğinde olan bu bazilika, restore edilip 2011 yılında yeniden ibadete açılan Amida/Dikranagerd [Diyarbakır] Surp Giragos Kilisesi’yle birlikte, Osmanlı’nın doğu vilayetlerindeki en büyük iki Ermeni kilisesinden biridir. İnşası Garin/Erzurum Başepiskoposu Bedros Altunyan tarafından 1838 yılında başlatılmış, 1840 ve 1844 yılları arasında başepiskoposluk görevinde bulunan Yeprem Babayan tarafından tamamlanmıştır. İnşa çalışmaları için çağırılan ilk profesyonel Papertli [Bayburt] mimar Hovhannes Papazyan olmuş; sonradan, iş, nihai olarak, aynı bölgeden bir mimar ve kalfa olan Kisantalı [Kısantats, Demirözü] Yeranos’a verilmiştir.
Plan (Kossian üzerinden)
Surp Asdvadzadzin Kilisesi, sütun başlıkları ve tabanları hariç 4,5 metre yüksekliğinde olan on adet gömme ayak ve yirmi adet yekpare sütunun taşıdığı, kesme taşlardan yapılmış temeller üzerine inşa edilmiş ve geçme tonozlarla kaplanmış, beş sahını ve altı açıklığı olan bir bazilikaydı. Yapının bütün kemerleri, içlerine yerleştirilmiş demir çubuklarla, duvarların kaplama taşları da kenetlerle takviye edilmişti. Apsiste üç sunak ve iki yan şapel; bunların tam karşısında, batı tarafında ise, birinci açıklığın üzerinde, uzantıları ikinci açıklığın her iki ucunu da kapatan balkonları olan geniş bir galeri bulunuyordu. Duvarlarda, üstlerinde gözpencerelerin yer aldığı yüksek pencereler; hepsi birinci açıklığa bakan ancak biri batı, biri kuzey, biri de güney yönünde açılan üç demir kapı vardı. Ahşap zeminden önce, balkonun altında, taşla kaplanmış bir bölüm bulunuyordu. Kilisenin iç kısmı sıvayla kaplı, sütunlar ustuka işiydi; güney duvarının yanında, boyanmış, varaklı bir ahşap kürsü vardı. Sunak panoları, apsisler ve kuzey duvarına, tablolar ve ikonalar asılmıştı; bunlardan biri de, 1820’li yıllarda yapılmış olan ve güneydoğudaki şapelde bulunan ERMENİCESİ (Yedi Yaralı Meryem Ana) tablosuydu. 1859 depreminde kilise ayakta kalmış, yalnızca, batı kapısının ön tarafına inşa edilmiş kubbeli sundurma ve üzerindeki çan kulesi yıkılmıştır. Kule 1869 yılında yeniden inşa edilmiş; 1879 yılında, yapının üst kısmına, Ermeni kilise mimarisinde, üç katlı ve kubbeli çan kulelerinde görülen klasik üslupla inşa edilmiş ahşap bir bölüm eklenmiştir. 1901 depreminde kilise hafif hasar görmüş, kısa süre içinde onarılmıştır.
Chapel ajoining the cathedral (Kossian, 1925-1926, vol. I, H.T.).
Garin/Erzurum Katedrali’nin güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, çok eski, 7. yüzyıldan kalma olduğu düşünülen bir şapel vardır. Miyapan Surp Asdvadzadzin’ adı, özellikle bu küçük kiliseye ve orijinal müştemilatına gönderme yapmaktadır. Çok eski tarihlerden itibaren hürmet edilen bir hac mekânı olan şapel 1895-1897 arasında restore edilmiştir. Şapelde tablolar ve gümüş eşyalar bulunuyordu; eski el yazmaları, 1864’te kurulmuş olan ve kilisenin karşısında bulunan Ardzınyan Okulu’nun müzesine nakledilmişti. Bu okul 1913 yılında, Ermeni mezarlığının güneyine inşa edilen yeni bir binaya taşınmıştır. Okula ait koleksiyonda bulunan 62 adet eski elyazması kitabın 1915'te yok edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.
Kesit
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından el konmuş olan Garin/Erzurum Surp Asdvadzadzin Katedrali, henüz belirlenememiş bir tarihte yıkılmıştır. Milli varlık olan geniş bir arazi üzerine kurulmuş olan katedralin bitişiğinde, sonraları İstanbul Ermeni Patriği (1896-1908) olan Başrahip Mağakya Ormanyan’ın 1882 yılında ağaçlandırdığı, Hıristiyanlığın diğer mezheplerine mensup kişilere de açık olan bir mezarlık bulunuyordu. Mezarlığın karşısında, 1913 yılında Ardzınyan Okulu’nun yerine yapılmış olan bir han vardı. 1915’te yetkili merciler ağaçları söktürmüş ve mezar taşlarını, bunlarla hükümet konağına ek bina (kulüp) inşa ettirmek üzere, mezarlıktan taşıtmıştır. Eylül 1913 tarihli bir raporda, bir episkopos heyetinin, şehirde bulunan, Ermeni milletine ait mülklerin (katedral ve şapel, episkoposluk binası, beş okul binası, konutlar ve dükkânlar) toplam değerine dair tahmininin 100 bin altın lira olduğu görülür.
Ghazandjian, 1886, 44-45. Kossian, 1925-1926, I, 149-181. Kossian, 1964, [ix]. Thierry, 2005, 35-36.