Kimi zaman Surp Khaç adıyla da anılan manastır, Garin/Erzurum’un kuzeyinde, 1850 metre yükseklikte, Yergnis/Irgnis [Yerlisu] köyünün yakınlarında, Srdatzor [***] Nehri’nin kıyısında, 40° 03’ Kuzey enlemi, 41° 11’ Doğu boylamında yer alır. Manastırın etrafında gelişen köy de, manastır gibi, Khaçgavank [Aktoprak] adını taşır.
Manastırın adı, bir ihtimal, bu ibadethaneye İmparator Heraklius tarafından bahşedilen, Çarmıh’ın bir parçasından (Gerçek Haç röliği) gelmekte, ancak daha büyük bir ihtimalle, Khaçig adlı bir keşişe dayanmaktadır. Manastır, daha 1183 yılında, Başrahip Istepannos’un döneminde, bu adı taşıyan bir skriptoryum olarak tanınıyordu. 12. ve 13. yüzyıllarda faal bir manastırdı. Manastır duvarlarının dışında kalan mezarlıkta, üzerlerinde 1222/1232 ve 1238 tarihlerinin yer aldığı yüksek khaçkarlar görülebiliyordu; 1229 yılında, duvarların içinde, Episkopos Tercanlı Toros için de bir khaçkar dikilmişti. 1487, 1488 ve 1629 tarihli metinlerde manastırın adı geçer. Burada yapılan çalışmada ortaya çıkarılan bir kitabe parçasının üzerinde bulunan yazından, kilisenin inşasının 639 yılında tamamlandığı anlaşılmaktadır. Surp Harutyun’a ithaf edilmiş olan ve ön cephesinde, artık okunamaz hale gelmiş, Yunanca bir kitabe bulunan bu eski anıt, neredeyse hiç tadilat görmemiştir. Başrahip Erzurumlu Istepan Kalayciyan, 1689 yılında avlu duvarlarını ve eklenti binaları baştan aşağı restore ettirerek, 17. yüzyılın ortalarında gerilemeye başlayan manastırı yeniden canlandırır. Yenileme çalışmalarını sürdüren Başrahip Mıgırdiç, 1761 yılında kilisenin giriş kısmına bir şapel-narteks inşa ettirir. Aynı tarihte, kilisenin güney duvarının bitişiğine, burada vefat eden, Kudüs Patriği’nin elçisi Edirneli Mardiros için bir mezar inşa edilmiştir. Bir sonraki yüzyılda manastırda başka çalışmalar da yapılmıştır; bunlar arasında, avludaki çeşmede 1843 yılında tamamlanan restorasyon öne çıkar.
Khaçgavank Manastırı’nda şu yapılar bulunuyordu:
• Kapalı haç planlı, 8 × 5,3 metre ölçülerinde, kubbe kasnağına ve piramit şeklinde bir kubbeye sahip, istinat duvarıyla güçlendirilmiş bir platform üzerine inşa edilmiş, yüksek bir yapı olan; kuzeybatı ve güneybatı köşelerinde odaların yer aldığı, kuzey tarafındaki odası zemin seviyesinden yukarıda bulunan ve ‘inziva odası’ adlandırılan Surp Harutyun Kilisesi;
18. yüzyılda, kilisenin batı duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, kirişleri ve dört kare dikmenin üzerine oturtulmuş bir terası olan, önünde bir oda bulunan bir şapel-narteks;
• Doğu duvarının üzerindeki kapının sol tarafında, keşişler ve hacılar için iki kata yayılmış on iki meskenin, sağ tarafta ise vekilharç odası, episkoposluk ve ahırların bulunduğu, manastırı çevreleyen duvarlar;
• Avluda bir çeşme;
• Manastır duvarlarının dışında bir mezarlık.
Duvarlarda, özellikle nartekste, çok sayıda khaçkar parçası ve bütün khaçkarlar bulunuyordu. Kilisede, sunağın yan tarafında, 1472 tarihli bir khaçkar muhafaza edilmişti. Kilisede ayrıca üç tablo bulunuyordu; bunlardan, İsa’nın vaftiz edilişinin tasvir edildiği tabloda, 17. yüzyıla ait bir ithaf yer alıyordu.
1895 katliamları sırasında talan edilen ve Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen Khaçgavank Manastırı harabeye dönmüştür. Günümüzde ise, bu yıkıntıların ortasında evler bulunmaktadır.
Kossian, 1925- 1926, II, 40-56. Oskian, 1951, 117-123. Matévossian, 1988, 236-238. Thierry, 2005, 49.