Hatamagerd’den [Başkale] Surp Partoğimeos Manastırı’na giden 25 kilometrelik yol, Medzn (Büyük) Ağpag Kantonu’ndaki Medzn Zav (Büyük Zab/Zap) Vadisi’nden geçer. Manastır, nehrin, bu noktada Aşgerd adını alan sağ yakasında, eteklerinde Alpayrag [Zapbaşı] ya da Vank (‘manastır’) köyünün bulunduğu geniş bir tümseğin üzerinde, 38° 08’ Kuzey enlemi, 44° 12’ Doğu boylamında yer alır.
Bu manastır, bazı geleneksel anlatılara göre Havari Bartolomeos, bazılarına göre Kral Sanadrug (2. yüzyılın ilk yarısı) ya da Kral IV. Dırtad'ın oğlu, bazılarına göre ise Aziz Krikor Lusavoriç (4. yüzyılın ilk yarısı) tarafından kurulmuştur. Aziz Bartolomeos’un, Hokvots Manastırı’nda (bkz. no. 31) durakladıktan sonra burada şehit edildiğine ve bedeninin burada gömülü olduğuna inanılıyordu. Bu savın, Havari Thaddeus’un (Tateos) mezarının, Vasburagan’ın kuzeyindeki (bugün Kuzey İran) Surp Tateos Manastırı’nın bulunduğu yerde olduğuna dair bir başka anlatıyla karşılaştırmalı olarak ele alınması gerekir. Bu iki ibadethanenin yer aldığı dağlık bölgenin ‘Arakelots Yergir’ yani Havariler Ülkesi olarak adlandırılmasının nedeni budur. Manastır, 9. yüzyılın ilk yarısında Aşo Anabad (Aş Çölü / İnziva Yeri) ya da Aşada Vank (Aşad Manastırı), 1316 tarihli bir metinde ise Surp Partuğimeos adıyla geçer. Manastırın başrahibi Hagop, söz konusu dönemde Kilikya’da, Adana’da yapılan konsile katılmıştır. Surp Partuğimeos, 14. ve 15. yüzyıllarda Ermeni Kilisesi’nin en önemli makamlarından biriydi; bu manastırın başrahipliğini, Ağpag episkoposluk bölgesinin başında bulunan, başepiskopos rütbeli din görevlileri yapardı. Manastırın bir skriptoryumu da vardı. Başrahip ve büyük vartabed Giragos’un (ö. 1457) döneminde, manastırda yaklaşık olarak otuz keşiş vardı. Ağpag okulu, manastırın başında Başepiskopos Hovhannes’in bulunduğu ve felsefeci keşiş Ğazar’ın tanınmış bir otorite olduğu 15. yüzyıl sonunda, halen büyümekte ve gelişmekteydi.
Façade sud, funérailles d'un Arménien assassiné par des Kurdes (N. et H. Buxton, 1914, p.32).
16. yüzyılda, birçok diğer manastır gibi Surp Partuğimeos Manastırı da yavaş yavaş gerilemeye başlar. Manastır binalarının restorasyonu, ancak, bu bölgede doğup büyümüş, enerjik bir kişilik olan Patrik Pilibos Ağpagetsi’nin (Ağpaglı Pilibos, 1633-1655) Eçmiyadzin’in başına geçmesiyle, hem bu manastırın, hem de Varak Surp Khaç Manastırı’nın (bkz. no. 1) başrahibi olan II. Giragos tarafından yaptırılmış ve 1651 yılında tamamlanmıştır. 1659 ile 1667 yılları arasında manastırın başrahipliğini yapan Yesayi, bulunduğu makamın geliştirilmesi için çalışmaya devam etmiş; manastırın, doğuda Salmast’a kadar uzanan yetki alanı, 18. ve 19. yüzyıllarda nihayet Urmiye’yi de içine alarak, Kuzey İran’da yer alan Urmiye Gölü’nün batı kıyısının tamamına yayılmıştır. Kilisenin, 1715 yılındaki depremde yıkılan kubbe kasnağı, 1755 yılında, Lim Anabad’ın (bkz. no. 3) başında bulunan Hovhannes Mogatsi (Mokslu Hovhannes) tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. 1766 ile 1817 yılları arasındaki dönemde, Surp Partuğimeos Manastırı’nın başrahibinin atanması, Eçmiyadzin Katolikosu, Hakkâri’nin Kürt beyi ile cemaat arasında anlaşmazlık ve pazarlık konusu haline gelmiştir. 1828 yılında, Aras Nehri’nin Rusya-İran sınırı olarak belirlenmesinin ardından, 1843’te, iki apostolik (havarilere ithaf edilmiş) manastırın, Surp Partuğimeos ve Surp Tateos’un önderlikleri geçici olarak birleştirilmiştir. 1860’ta yine bir deprem nedeniyle hasar gören kubbe kasnağı 1877-1878’te Vartabed Yeğyazar tarafından restore ettirilmiş, 1897’de yaşan bir başka deprem de, kilisenin duvarlarının güçlendirilmesini gerektirmiştir. 20. yüzyılın başında, manastırın yetki alanında, Sorader Surp Eçmiyadzin (bkz. no. 33) de dahil olmak üzere, 26 bölge ve 23 kilise bulunuyordu. Surp Partuğimeos, çok eski zamanlardan itibaren önemli bir hac yeri olmuştur. 9. yüzyıl gibi erken bir tarihte yazılmış bir metinde, buraya yapılan hac ziyaretlerinde, âdet olarak, beyaz inek kurban edildiği belirtilir.
Surp Partuğimeos Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
General plan (modified after Bachmann)
• Kilise: Tipolojsi itibariyle, 13. ve 14. yüzyılda inşa edilmiş yapılarla ortak özellikler taşır. Kare-haç planlıdır. Büyük bir ihtimalle, daha önce, basamaklar üzerine inşa edilmiş bir Paleo-Hıristiyan bazilikanın bulunduğu zeminin üzerine kurulmuştur. Söz konusu bazilikadan geriye, temelinin yanı sıra, doğu kısmı ile, yukarıda, ikinci katı oluşturan, kapalı, tonozlu bir alan kalmıştır. Kilisenin doğu kolu ve iki yanında birer oda bulunan merkezî apsisi görünmektedir. Kuzey tarafındaki odada, Aziz Partuğimeos’a ithaf edilmiş olan cenaze şapeli vardır. Güneyde, sağ tarafta yer alan odada ise, Kral Sanadrug’un maiyetindeki ileri gelenlerden olan ve yakalandığı cüzzamdan, yakında bulunan bir pınardan alınan suyla tedavi edilerek kurtulmuş olan ‘hazarabed’in (binbaşı) sunağı bulunmaktadır. Kilisenin, kubbe kasnağı on iki kenarlı ve kubbesi piramit şeklindedir. Bunlar 17. yüzyılın ortalarında, siyah ve renkli taşlardan oluşan yatay şeritlerle yenilenmiş, 1755 yeniden inşa edilmiş, 1877-1878’te bir kez daha restorasyondan geçirilmiştir.
• Kiliseden, doğrudan batı yönünde uzanan nartekste, sekiz gömme sütunun desteklediği dört çapraz kemer vardır. Bunların üzerinde, ikinci bir katman olarak, merkezdeki çatı penceresinin çerçevesini oluşturan dört çapraz kemer daha bulunur; pencerenin yukarısında da sütunlu bir kubbe feneri yer alır. Nartekse, üzerinde, iki adet oyma alınlık tablasının bulunduğu geniş bir kapıdan girilir. Bir ihtimal, yeniden kullanılmış antik bir taş olan alttaki alınlıkta dövüşen süvariler, üsttekinde ise teslisçi inanışa özgü tecelli tasviri yer alır. Geçmişte, ön cephenin tepesinde, küçük bir çan kulesi bulunuyordu. Aynı dönemde inşa edilmiş olan kilise ve narteks, cepheleri bir dizi kalıp çerçeveyle süslenmiş, 31 × 16,5 metre ölçülerinde bir blok oluşturur. Narteks ve yan sahınlarının üzerindeki beşikçatı, kilisenin çatısının eğimli kanatlarının üzerinde yükselir.
Plan (modified after Bachmann)
Sections (modified after Bachmann)
• Kilise avlusunun ve narteksin batı tarafında toplanmış eklenti binalar: ön avluda ahırlar, ağıllar ve samanlık, ikinci avluda ise konutlar, ambar, vekilharç odası ve kiler.
• Duvarların dışında, kuzey tarafında, geçmişte bir okulun da bulunduğu bir han ya da ev;
• Manastır alanını çevreleyen, üzerinde kulelerin, kuzey kenarının bitişiğinde bir değirmenin bulunduğu, yaklaşık 350 metre uzunluğunda, farklı yerlerde farklı yükseklikte ve kalınlıkta olan bir duvar.
Manastıra ait tarlalar, otlaklar ve bir orman vardı.
Surp Partuğimeos Manastırı Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilip bir askerî kampa dahil edilmiş, ancak yine de manastır binaları korumasız bırakılmıştır. 1966 depreminde kilisenin kubbe kasnağı, narteksin çatısı ve alınlık tablası çökmüştür. Ordu 2012’de bu alandan çekilmiş, ardında çarpıcı derecede harap, bütün cephelerinin orta kısmına kadar, bazı yerlerde daha yükseğe kadar, kaplama taşlarının tamamı yerinden sökülmüş bir yapı bırakmıştır. Eklenti binalar ve avlu duvarları tamamen yok olmuştur.
Vue générale nord-est, 1980 (Coll. Gazarian).
Oskian, 1940-1947, III [1947], 785-805. Darbinian-Mélikian, 1971, 110. Thierry, 1989, 471-477. Devgants, 1991, 297-304. Mirakhorian, 2013, 221-227.