Moks Surp Ganants ya da Surp Khaç Manastırı, Moks’un [Müküs, Bahçesaray] güneybatısında, Sıpgants (Surp Ganants) [Elmayaka] köyünün yakınında, Arvanits Tzor [Delan Dere] Vadisi’nden, küçük bir vadinin ayrıldığı noktada, 2200 metre yükseklikte, 38°06’ Kuzey enlemi, 42°46’ Doğu boylamında yer alır. 'Dzayad' adıyla da anılır.
Le Monastère des Saintes-Femmes ou de la Sainte-Croix de Mogs, Vue générale sud-ouest, 1910 ( Հ. Մաղաքյան, Հայաստանի պատմության թանգարան).
Manastır, Bakire Hıripsime’nin öncülüğünde, İmparator Diokletian’ın baskıları karşısında, Roma İmparatorluğu topraklarından kaçıp Ermenistan’a sığınmış olan bir grup Hıristiyan kadına ithaf edilmiştir. Bu azizelerin 3. yüzyılın sonunda ya da 4. yüzyılın başında Vağarşabad’da (Eçmiyadzin) şehit edilişi, Aziz Krikor Lusavoriç’in vaazları ve Ermenistan Krallığı’nın, IV. Dırtad’ın saltanat döneminde Hıristiyanlığa geçişiyle yakından ilişkilidir. Onların Ermenistan’daki seyahatleri, 9. yüzyılda yazılan Badmutyun Sırpots Hıripsimyants (Hıripsimyants Azizelerinin Hikâyesi) ile kayıt altına alınmıştır. Hikâyede, önce Yukarı Ermenistan’daki Sebuh Dağı’na [Kara Dağ] giderler; içlerinden biri, Aziz Krikor’un, hayatının son dönemini geçirmiş olduğu (bkz. no. 45 ve 37) bu bölgeye yerleşir. Azizeler, Van Gölü’nün güney ve güneydoğu taraflarındaki çeşitli yerlerde konakladıktan sonra, nihayet Varak Dağı’na (Erek Dağı, bkz. no. 1) ulaşır ve burada şehit edilirler. Hikâyede,Azize Hıripsime’nin, Moks bölgesinde bulunan, Kutsal Haç’a ithaf edilmiş bir yerde, bir şapel inşa ettiği anlatılır. Rivayete göre, Moks Surp Khaç ya da Surp Ganants Manastırı’nın bu şapelin bulunduğu yere inşa edilmiştir. Azizelerin izleri, geçtikleri diğer yerlerde de kalmıştır; örneğin Surp Ganants Manastırı’na yakın bir noktada, Hıripsime’nin yoldaşlarından biri olan Surp Kine’nin vefat ettiği ve mezarının bulunduğu yerde kurulmuş olan Kineganits ya da Knigonits Manastırı ile Moks’un güneyindeki Gıcav Surp Asdvadzadzin Manastırı, bunun örneklerindendir.
Façade ouest du narthex et de l'église, 2013 (Coll. George Aghjayan).
9. yüzyıla ait Hıripsimyants Azizelerinin Hikâyesi’nin kaleme alınmasından önceki bir tarihte kurulan Surp Ganants Manastırı, Kalkedonculuğun etkilerine karşı ısrarla Ermeni Kilisesi’nin öğretisini savunmuş olan Katolikos Anania Mogatsi’nin (Mokslu Anania, 946-968) yetiştiği yerdir. Manastır, 1380 tarihli bir metinde Başrahip Diratsu’nun, 1401 tarihli bir metinde ise Vartabed Tuma’nın yönetimi altında faaliyet gösteren bir skirptoryum olarak geçer. 1408 yılında manastırın kilisesini restore ettiren, büyük ihtimalle, Tuma’nın kardeşi, Moks Episkoposu Krikor’dur. 1579 ve 1586 tarihli iki eser, buradaki istinsah çalışmalarının 16. yüzyılda da sürdüğüne işaret etmektedir; mezarlıktan alınmış ve kilisenin doğu cephesine yerleştirilmiş, biri 1559, diğeri 1592 tarihli iki khaçkar da, manastırın söz konusu dönemde halen çok faal olduğunu göstermektedir. Aziz Hovhannes Garabed ve Aziz Athenogenes’in röliklerinin buraya gelmesinin ardından kilisenin adı değiştirilmiş, ‘Surp Garabed’ yapılmıştır. Daron’dan getirildikleri kesin olarak bilinen bu rölikler, 1749 yılında, bir ihtimal, daha yukarıdaki Arvanits Tzor Vadisi’ndeki Hir Manastırı’nın (Hiravank) keşişlerinden olan Vartabed Krikor Hiretsi’nin (Hirli Krikor) yaptığı bir rölik sandığına konmuştur. 19. yüzyılda, Başrahip Arsen manastırın yıldızının yeniden parlaması için çaba gösterirken, Osmanlı beyleri buna fırsat vermeden, manastırın biçok mülküne el koymuştur.
Plan (Thierry, 1989, 415).
Surp Ganants Kilisesi’nde şu yapılar yer alır:
• Tek sahınlı, üç apsisli, beşikçatılı, 11,8 × 7,3 metre ölçülerinde, berkitme kemerlerine ve kemerli yan nişlere sahip, orta apsisinde hemzemin bir ‘synthronon’un (rahiplerin oturması için ayrılmış yer) ve sunağın her iki yanında, tonozlu alanların üstündeki yükseltilmiş yan odalara çıkan basamakların bulunduğu, muhtemelen 8. yüzyılda inşa edilmiş ve 1408 yılında restorasyondan geçirilmiş olan Surp Nışan ya da Surp Garabed Kilisesi;
• Kilisenin önüne sonradan inşa edilmiş, 13,6 × 10,7 metre ölçülerinde, haç şeklinde dört merkezî sütunun taşıdığı, üzeri geçme tonozlarla örtülmüş bir bölme ile, yanlarda tonozlu sekiz bölmenin bulunduğu bir narteks;
• Eklenti binalar;
• Bir mezarlık.
Manastırın tarlaları, meraları ve bir ormanı vardı.
Transversale section of the absidial block (Thierry, 1989, 415).
Moks Surp Ganants ya da Surp Nışan Manastırı, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmıştır. 1970’li yıllarda, eklenti binalar yok olmuştu ama kilise ve narteks halen ayaktaydı. O dönemden sonra, yapının durumu hızla kötüye gitmiştri. 2009 yılında, narteksin yarısı çökmüş, o dönem hâlâ ayakta olan batı cephesinde, duvarın tepesinden başlayıp, taçkapının kemerini kesen bir çatlak oluşmuştu. Kilisenin kaplama taşları yok olmuş, tonozun yan kısımları çıplak kalmıştı. Manastırın varlıklarından yalnızca Surp Garabed’in sağ elinin röliği kurtarılabilmiş, 1915’te sağ kalanlar, bu röliği Basra'ya kadar yanlarında götürmüşlerdir.
Oskian, 1940-1947, III, [1947], 866-870. Achdjian, 1970, 185-189. Thierry, 1989, 413-417. Outtier, Thierry, 1990, 695-733. Devgants, 1991, 174.