Surp Kevork Manastırı ya da İnziva Yeri, Arantzag Mogs bölgesinde, Ardos [Artos] Dağları’nın batı kolunda, 38° 12’ Kuzey enlemi, 42° 46’ Doğu boylamında, 2400 metre yükseklikte yer alır; Yeğerovn [Agerov] Dağı’nın güney yamacında, Van Gölü’nün güneybatı köşesindeki Vosdan’dan [Gevaş] güneybatıya, Ardos Dağları’nın diğer tarafındaki Moks’a [Bahçesaray] uzanan eski dağ yolunun üzerinde bulunan Putguvank [Ağzı Gedik] Geçidi’nin ayağında inşa edilmiştir.
Manastırın adı hakkında çeşitli yorumlar vardır. Bir yer adı olması ihtimali dışında, en sık öne sürülen iki etimolojik açıklamadan biri, kelimenin ‘potorig’den (fırtına), diğeri ise ‘puyt/putagan’dan (imdada yetişen, yardım eden) geldiği yönündedir. Her iki açıklama da, manastırın, yılın büyük bir bölümünde karla kaplı, sürekli fırtınalı olan bu dağlarda yolunu kaybeden hacılar ya da gezginler için bir sığınak olarak görülmesine dayanmaktadır. Manastırın simgelerinden biri de, karanlıkta kaybolan yolculara, ötüşüyle rehberlik eden horozdur. Kapılardan birinin üst kısmında bir horoz tasviri bulunur. Nitekim, manastır, Kürtçede 'Dêra Xanî' (Han Kilisesi), Türkçede ise 'Horoz Vank' ya da 'Khorus Kilisa' olarak anılır.
Années 2000 (coll. Armeniaca).
Kilisenin mimari özellikleri ışığında, manastırın 10. ya da 11. yüzyılda kurulmuş olduğu söylenebilir. Her zaman, hem bir keşiş topluluğuna ev sahipliği yapan bir inziva yeri, hem de Yeğerovn Dağı Geçidi üzerinde, yolcular için bir mola yeri olduğu anlaşılmaktadır. 1317 yılında, halihazırda önemli bir skriptoryumdur; belgeler, başrahipler Giragos, Hovhannes ve Kevork’un dönemlerinde, 1350, 1365 ve 1367 yıllarında da faaliyette olduğuna işaret etmektedir. 1393 yılında, Van Gölü’nün kuzeydoğusunda, Arceş [Erçiş] yakınlarında yer alan Ardzvaper Manastır Üniversitesi’ni (bkz. no. 7) kuran Büyük Hekim Sarkis Sorpetsi (Sorplu Sarkis, ö. 1401), 14. yüzyılın son çeyreğinde, Sari Surp Kevork Manastırı’ndaki okulun başında bulunuyordu. Okul, Sorpetsi’nin oradan ayrılmasından sonra da –1418 ve 1435 tarihli el yazmalarının gösterdiği gibi– en azından bir istinsah atölyesi olarak faaliyetini sürdürmüştür. 1512 yılında ve sonrasında, 1560’a kadar, Başrahip Hovsep ve Episkopos Nerses’in birlikte yönetimi altında, bu durumun devam ettiği görülür. 1601 yılında, Episkopos Istepannos, kilisenin narteksini restore ettirmiştir.
Şövalye Aziz Kevork’un –sağ eli de dahil olmak üzere– röliklerine ev sahipliği yapan ve buradan her daim deva bulunabileceğine inanılmasıyla övünen Sari Surp Kevork Manastırı, bu özellikleri nedeniyle şifalı bir yer olarak kabul edilmiştir. 19. yüzyılda, halkın buraya duyduğu dinî bağlılığın bir sonucu olarak gelen çok sayıda adak ve bağış, bu manastırı, Ağtamar Katolikosluğu (bkz. no. 17) için göz ardı edilemeyecek bir gelir kaynağı haline gelmiştir. Ancak, bu gelirlerin üçte biri manastır cemaatinin ihtiyaçlarına ayrılır, aynı miktarda bir harcama da yolcuların barındırılması için yapılır. 1839 yılında, bir bey, manastırın sivil yöneticisini öldürür ve manastırı ele geçirme girişiminde bulunur fakat bunu başaramaz. 1860’lı yıllarda, Surp Kevork Manastırı’nın gelirinin bir kısmı, Ağtamar’daki bir okulun bakım masraflarına ayrılır. 1887 yılında, Ağtamar Katolikosu III. Khaçadur, bu yoğun yapı topluluğunu restore ettirir ve küçük bir şapel yaptırır. Bu vesileyle, Surp Kevork’un rölikleri, daha güvenli bir yer olan Betar [***] Kilisesi’ne nakledilmiştir.
Sari Surp Kevork Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
Plan (after Thierry, 1989, 400)
• Tek sahınlı, tek apsisli, kemerlere ve kemerli yan nişlere sahip, 11,1 × 6,3 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Kevork ya da Morın Luso Surp Asdvadzadzin Kilisesi (A);
• 13. yüzyılda inşa edilmiş olduğu kesin olarak bilinen; kiliseyi batı yönünde genişleten ve kuşatan; altısı gömme olmak üzere sekiz ayak üzerinde duran; batı tarafı 10 metre, karşı tarafı 9,4 metre genişliğinde olan; batı kısmı çatı pencereli bir takketonozla örtülü, 10,4 uzunluğunda bir narteks (B);
• III. Khaçadur tarafından 1887 yılında inşa ettirilmiş, kilisenin güney tarafında, narteksin güneydoğu köşesinde yer alan bir şapel (C);
• Kilisenin doğu ucundan itibaren, keşişler ve yolcuların kaldığı konutlar;
• Yukarıda değinilen yapıların uzantısı olan, etrafı duvarlarla çevrili bir avlu;
• Bir çeşme;
• Bir mezarlık.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen Sari Surp Kevork Manastırı, 1970’li yıllarda halen ayaktaydı. Avluyu çevreleyen duvarlar büyük ölçüde çökmüştü ama çatılar delinmemişti. Mezarlık ise artık görünmüyordu. Manastırın ulaşım açısından elverişsiz bir konumda, ıssız bir yerde bulunması nispi bir koruma sağlamış olsa da, manastır kompleksinin durumu o dönemden bugüne ciddi ölçüde kötüleşmiştir. Bugün, kilisenin tonozu boydan boya çökmüş, eklenti binalar çatısız kalmış durumdadır; yalnızca narteks bütünlüğünü korumakta ama onun da güneydoğu köşesinde delikler bulunmaktadır.
Oskian, 1940-1947, III [1947], 884-892. Matévossian, 1966, 6, 197-218. Thierry, 1989, 399-402. Devgants, 1991, 226-227.