Vantir Manastırı, Muş’un güneydoğusunda, Khuyt Kantonu’nda, Sasun Dağları’nın kuzey tarafında, 1950 metre yükseklikte, 38° 34' Kuzey enlemi, 41° 35' Doğu boylamında yer alır. Sırtını Khaçaraç Dağları’na vermiş, Pırnaşen bölgesini oluşturan Khuyt [Huyut] Deresi’nin yüksek vadisinde, Gıdzank [İkizler] köyünün yukarısında, Bılıkank’ın [Blekan] üst kısmında inşa edilmiştir. Manastır, şifalı pınarı (ağpür) ve civarda bulunan çok sayıda diğer pınarlara atıfla, ya da çok eski bir rivayete göre, İsa’nın erkek kardeşi (yeğpayr) Yakup’un (Hagop) takdis ettiği varsayılan bir Haç röliği barındırması nedeniyle, daha çok Surp Ağperig (Kutsal Pınarlar) adıyla anılır. Bu rölik, Kordzelharuyts Surp Nışan (Kömürleşmiş [Çocuğun] Kutsal İşareti) adıyla tanınagelmiştir, çünkü I. Sımpad ve Kraliçe Şahantukhd döneminde, tandıra düşen bir çocuğun hayata dönmesini sağlamıştır. Manastırın tüzüğünde, bu kral ve kraliçenin, 10. yüzyılın ikinci yarısında Süni Doğu Ermeni Krallığı’nın başında olduğu belirtilir. 13. yüzyılda yaşamış tarihçi ve coğrafyacı Vartan’ın metinlerinde geçse de, hiç kuşkusuz, çok daha eskidir. Manastırın kurulu olduğu yerde, üzerine Vartabed İknadios’un isminin kazınmış olduğu, 903 tarihli bir Urartu dikilitaşı vardır. Manastırın iki kilisesinden daha eski ve daha küçük olanı, Surp Tateos’u, adı başka hiçbir yerde geçmeyen Pırnig adlı ('Pırnavor' isminin küçültülmüş hali) bir prensin yaptırdığı düşünülmektedir. Kubbe kasnaklı ve kubbeli bir yapı olan diğer kilise ise, oğlu Çordvanel 1165 yılında buraya defnedilmiş olan Prens Viken Mamigonyan’a (ö. 1176) atfedilir; Prens Viken de muhtemelen burada gömülüdür, çünkü söz konusu dönemde burası, Mamigonyan Hanedanı’nın Sasun kolundan prenslerin gömü yeriydi.
Tarih, Surp Ağperig Manastırı konusunda görece sessizdir. Anlaşılan o ki, bu manastırda önemli bir istinsah atölyesi bulunmuyordu. Her halükârda, 1428 yılında müstensih Melkiset’in, 1653 yılında, Başepiskopos Tavit’in döneminde ise Bedros adlı bir başka müstensihin orada olduğu bilinmektedir. 1636 yılında, manastır kütüphanesine bir şaragan kitabı eklenmiştir. 1704 yılında Krikor adlı bir episkoposun, 1794 ve 1802 yıllarında ise Epsikops ve Başrahip Andon’un manastırda olduğu belirtilmektedir. 1741 yılında, Sasunlu Ermeniler ile Alaaddin Bey arasında, manastırla ilgili bir çatışma yaşanır. Alaaddin Bey manastırın varlıklarını yağmalayıp el yazmalarını yaktıktan sonra, manastırı yıkma tehdidinde bulunur, ancak bir anlaşmaya varılması üzerine bundan vazgeçer. Manastır 1877 yılında bir kez daha yağmalanır; 1895 katliamları sırasında manastır yine talan edilirken Başrahip Ğazar can verir. 19. yüzyılın ikinci yarısında, manastırda, yetim çocukların kabul edildiği bir okul açılır. Surp Ağperig Manastırı’nın son başrahibi, 1915’te şehit edilen Khaçadur olmuştur.
Surp Ağperig Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
• (A) Muhtemelen 10. yüzyıldan önce inşa edilmiş ancak sonradan tadilattan geçirilmiş, üç apsisli, tek sahınlı, sivri beşiktonozlu, berkitme kemerlerine ve üzerlerinde birer yan odanın bulunduğu apsidiyollere sahip, 11,7 × 8,9 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Tateos Kilisesi. Kuzey tarafındaki apsidiyolün altından çıkan şifalı su, kanallarla, dışarıda, güneydoğu tarafında bulunan bir havuza aktarılırdı. Sahının güneydoğu köşesinde, Başrahip Andon’un mezarı yer alır.
• (B) Bu kilisenin batı duvarının bitişiğinde, belirsiz bir tarihte inşa edilmiş ve sonradan tadilattan geçirilmiş, sivri beşiktonozlu, kemerli nişlere ve sütun başlıklarının üzerinde berkitme kemerlerine sahip, yaklaşık olarak 15 × 12 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Istepannos Narteksi bulunur. Nartekste Episkopos Krikor’un (ö. 1704) mezarı yer alır.
• (C) Surp Tateos Kilisesi’nin kuzeyinde, ona haçtonozlarla örtülü bir geçitle bağlanan, sunaklarından biri Surp Garabed’e ithaf edilmiş olduğu için bu azizin adıyla da anılan Surp Pırgiç Kilisesi. Surp Tateos Kilisesi’nden sonra, 10. yüzyılın ortalarında, Prens Viken Mamigonyan tarafından inşa ettirilmiştir. Dihedral (‘V’ şeklinde çıkıntıları olan) ayaklara, çokgen bir kubbe kasnağına, piramit tepelikli bir kubbeye, üstünde iki yan odanın bulunduğu apsidiyollere sahip, batı kolunun her iki tarafında, ilk inşa edildiğinde kapalı olan odaların yer aldığı, 14,1 × 10,6 metre ölçülerinde, kare haç planlı bir yapıdır. 1169 tarihli bir kolofonda İnınkhoranyan (dokuz sunaklı) adıyla anılır. Bu nadir görülen yerleşim planıyla, Van Gölü’nün güneyindeki Khizan Surp Nışan Kilisesi’ni (bkz. no. 25) andırır.
• (D) İkinci kiliseden batıya doğru uzanan, muhtemelen 16. ya da 17. yüzyılda inşa edilmiş, 12,6 × 9,5 metre ölçülerinde bir yapı olan; takketonozlarla örtülü, farklı genişliklerdeki dokuz bölmeyi birbirinden ayıran dört merkezî sütun ve sekiz gömme ayağın yer aldığı; batı duvarı, Surp Istepannos Narteksi’nin batı duvarıyla aynı hizada olan, bu yapıyla bağlantılı ve ona bitişik Lusavoriç Narteksi;
• (E) Lusavoriç Narteksi’nin ön kısmında, sonradan inşa edilmiş, taban ölçüleri yaklaşık 11,3 × 5,6 metre olan bir çan kulesi;
• Manastır alanını çevreleyen, güney ve güneydoğu kısmının bitişiğinde hacılar için inşa edilmiş konutlar, vekilharç odası, episkoposluk ve okul binalarının, batı kısmının bitişiğinde ise keşiş hücreleri ve –manastırın avlusuna değil, diğer tarafa açılan– ahırların yer aldığı, kalın bir duvar.
Khuyt Kantonu’nun tamamını kapsayan Surp Ahperig’in yetki alanı, bir dönem çok daha öteye, güneybatıda Pağeş’e [Bitlis], kuzeydoğuda Manazgerd’e [Malazgirt] kadar uzanıyordu. Manazgerd şehri, 19. yüzyılın başında, hâlâ bu manastırın yetki alanı içindeydi. Manastır geniş otlaklara sahipti. Kürtler de dahil olmak üzere, bölge sakinlerinin tamamının büyük saygı gösterdiği bir hac yeriydi.
Vantir ya da Surp Ağperig Manastırı, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiş ve metruk kalmış, çoğunlukla ahır ve ağıl olarak kullanılmıştır. Avluyu çevreleyen duvardan ve eklenti binalardan geriye, yalnızca birkaç iz kalmıştır. İbadethanelerden oluşan blok hâlâ yerinde durmaktadır fakat ciddi derecede hasar görmüştür. Başka yerlerde olduğu gibi burada da, tuğladan yapılmış üstyapıların kaplama taşları ve çerçeve taşları yok olmuştur. Surp Tateos Kilisesi ve Lusavoriç Narteksi’nin birçok yeri çökmüştür. Surp Pırgiç Kilisesi, kubbe kasnağının üstündeki başlığın büyük bir bölümü yok olmuştur. Çan kulesinden geriye yalnızca, üzerinde büyük bir yarık bulunan tonozu kalmıştır.
Safrasdian, 1923, 357-360. Safrasdian, 1934, 70-75. Khatchikian, 1955-1967, I, 385-387 ; II, 675 ; III, 561. Sassouni, 1956, 376-377. Bédoyan, 1965, 31-32 et carte H.T. Devgants, 1985, 68-69.