Surp Hovhannes Manastırı, Daron Kantonu’nda, Muş’un doğusunda, Sasun Dağları’nın yamacında, yaklaşık olarak 1950 metre yükseklikte, Sim Dağı ya da Sev Sar’ın [Karakaş Dağı] ormanlarla kaplı yükseklerinde, *** derece Kuzey enlemi, *** derece Doğu boylamında yer alır. Adı, Aziz Krikor Lusavoriç'in 4. yüzyılda bu bölgeye geldiği ve yanında getirdiği, Aziz Hovhannes Mıgırdiç’e ve Aziz Athenogenes’e ait rölikleri, Surp Garabed (bkz. no. 53) ve Surp Hovhannes manastırlarına bağışladığı yönündeki rivayete dayanır. İki manastır, Muş Ovası'nda, Aradzani [Doğu Fırat, Murat Suyu] Vadisi’nin kuzey ve güney yamaçlarında, karşılıklı olarak konumlanmıştır. Aslında ikisi de aynı kişiye, İsa’nın müjdecisi Vaftizci Yahya’ya (Aziz Hovhannes) ithaf edilmiştir.
Anlatılara göre, havariler döneminde, bu manastırlar, bir söğütlüğe bırakılmış ve sonraları, söğütlerden birinin dibinde, bir pınarın yanında bulunmuş küçük bir şişe kutsal yağa da sahipti. Surp Hovhannes Manastırı, kışın yaprak dökmeyen, nadir bir türe ait olan ve bir şapelin yanındaki, duvarlarla çevrili bir bölmede muhafaza edilen, hacıların kutsal saydığı bu ağaca ya da etrafındaki ağaçlara atıfla, Yeğırti (sorgun ağacı, söğüt) ya da Yeğırtud (söğütlük) adıyla anılmış, çok eski tarihlerden kalan kutsal yağ şişesi de bu manastırda, kıymetli bir kutsal emanet sandığında tutulmuştur. Manastıra adını veren bir başka rölik daha vardır: Haç’tan bir parça olan Ardzvaper Surp Nışan (Kartalın Bıraktığı Kutsal Nişan). Manastırın üç kilisesinden hiçbirinin kuruluş tarihi bilinmemekte ancak, beşiktonozlu, tek sahınlı bir yapı olan Surp Hovhannes Kilisesi’nin içlerinden en eskisi olduğu varsayılmaktadır; hatta, Aziz Krikor tarafından söğütlüğün yanına inşa edilmiş olan bu kilisenin ilk martiryum olduğu düşünülmektedir. Surp Istepannos ve Surp Asdvadzadzin kiliselerinin tipolojik özellikleri, 10. yüzyıl ile 12. yüzyıl arasında yapılmış olduklarına işaret etmektedir. Surp Istepannos Kilisesi’nde, açıt ayağı ya da bir yan odanın kapısının lentosu olarak kullanılan bir khaçkarın üzerinde 1153 tarihi bulunuyordu.
Ünlü vartabed (rahip) Hovhannes Vanagan (ö. 1251), bu manastırı biliyordu; Vağarşabad’daki Eçmiyadzin Katolikosluğu’nun yeniden tesis edilmesinin (bkz. No 7, no. 9) ardından bu makama getirilen ikinci din adamı olan X. Krikor Magvetsi’nin (Magu’lu Krikor) 1445 tarihli bir emirnamesinde de manastırın adı geçer. Sonraki yıllarda, Başepiskopos Hovhannes’in (ö. 1466’dan sonra) döneminde ve 17. yüzyılın sonuna kadar, manastır cemaati burada bir istinsah faaliyeti yürütmüştür. Aynı zamanda bir müzik okulu olan manastırda, 20. yüzyılın başlarına kadar, bir dinî müzik geleneğinin canlı tutulmuş olduğu anlaşılmaktadır. 16. Yüzyılın başlarında çok faal bir manastırdır. Muş Surp Garabed (bkz. no. 53) ve Nisibli [Nusaybin] Surp Hagop (bkz. no. 46) manastırlarında da bulunduğu bilinen Krikor Darontsi (Daronlu Krikor), 1511 yılında Surp Hovhannes Kilisesi’nin narteksinin restorasyonunu tamamlamıştır; müstensih ve şair Garabed Pağişetsi (Bitlisli Garabed), Surp Garabed Manastırı’na ve ardından, sonraları başrahibi olacağı Surp Arakelots Manastırı’na (bkz. no. 54) geçmeden önce, 1513 yılında bir süre bu manastırda kalmıştır. Krikor Mışetsi (Muşlu Krikor) olarak bilinen bir başka Krikor da, Katolikos I. Pilibos Ağpagetsi (Ağpaglı Pilibos, 1633-1655) tarafından bu manastırın başına getirilmiş, kubbe kasnaklarından birini ve çatıları restore ettirmiştir. 1654 yılında, manastırın yetki alanı içinde bulunan Sındzınud’da [Karakuyu] Surp Asdvadzadzin Kilisesi’ni inşa ettiren de muhtemelen Krikor Mışetsi’dir.
Başrahip Bedros’un döneminde, 1707 yılında, Amırdol Manastırı'nda (bkz. no. 59) yetişmiş Keşiş Sarkis, üç kilisede ve kuzey tarafındaki duvarda, masraflarını da karşılayarak, önemli çalışmalar yürütmüştür. Surp Asdvadzadzin Kilisesi, 1809 yılında tekrar restore edilmiştir. 1828 yılında, Başrahip Ğazar ve Mimar Boğos Kalfa, Surp Hovhannes Narteksi’nin kuzey tarafına, üzerinde kubbeli bir çan kulesinin yükseldiği bir sundurma inşa eder. 19. yüzyılın ortalarında, manastır binalarında, yetimhane olarak da hizmet verecek olan bir okul açılır. 1866 yılında yaşanan bir deprem Surp Istepannos Kilisesi’nin kubbesini zayıflatır; iki yıl sonra ise, manastır Kürtlerin saldırısına uğrar ve yağmalanır. 1894-1896 katliamları, yetki alanında bulunan çok sayıda Ermeni köyünü yıkıntılar içinde bırakarak, manastırın maddi yıkımına son noktayı koymuştur. 1906 yılında, manastırın başında, Muş Başepiskoposu Vekili Vartabed Arakel Muradyan vardı.
Surp Hovhannes ya da Surp Yeğırtud Manastırı’nda şu yapılar bulunur:
• Tek sahınlı, beşiktonozlu, beşikçatılı, ilk inşa edildiğinde çatısı kurşun levhalarla kaplanmış, yaklaşık 7,5 x 5 metre ölçülerinde bir yapı olan, manastırın üç kilisesinin en eskisi olarak kabul edilen ve Surp Hovhannes ile Surp Atenogenes’in röliklerine ev sahipliği yapan Surp Hovhannes Kilisesi;
• Surp Hovhannes Kilisesi’nin güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, kare haç planlı, kubbe kasnağı ve piramit şeklinde bir kubbesi olan, apsisinin iki tarafında, üzerlerinde yan odaların yer aldığı birer apsidiyolün, karşı taraftaki iki köşesinde de iki katlı odaların bulunduğu Surp Asdvadzadzin Kilisesi;
• Surp Asdvadzadzin Kilisesi’nin güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, ondan daha yüksek ama onunla aynı zemin planına sahip, sunağının üstünde ince işçilikle yapılmış bir baldakenin bulunduğu, 7,6 x 6,9 metre ölçülerinde bir yapı olan Surp Istepannos Kilisesi;
• Surp Hovhannes Kilisesi’ni batı yönünde 8,5 metre genişleten; dairesel kesitli dört ayağın üzerinde duran; 1511 yılında restore edilmiş; kuzeye açılan kapısının üzerinde, çeşitli renklerde taşlardan yapılmış ve muhtemelen restorasyon sırasında eklenmiş bir süslemenin bulunduğu bir narteks;
• Surp Asdvadzadzin ve Surp Istepannos kiliselerinden batı yönünde uzanan, ilk narteksle aynı uzunlukta ve bağlantılı olan ikinci bir narteks;
• Surp Hovhannes Kilisesi’nin narteksinin kuzey cephesinde, 1828 yılında inşa edilmiş, üzerinde üç katlı bir çan kulesi bulunan, 25 metrekare genişliğinde bir giriş sundurması;
• Duvarlarla çevrili; duvarların bitişiğine, iki katlı yapılar olan episkoposluk merkezi, konutlar, vekilharç odası, fırın, okul ve ahırların inşa edilmiş olduğu, 18. yüzyılın başında kuzeybatı yönünde genişletilmiş bir avlu;
• Üç kilisenin doğu uçlarının arka tarafında, manastırı çevreleyen duvarların dışında bulunan keşiş mezarlığı;
• Aynı tarafta, Birinci Dünya Savaşı’ndan önce çökmüş olan Surp Kevork Şapeli ve yakınında, içinde Yeğırti ağacının bulunduğu, etrafı çevrili bölme;
• Avlu duvarlarının dışında, kuzey tarafında ağıllar.
Önemli bir hac mekânı olan Surp Hovhannes Manastırı, özellikle, bir çiftliğinin, ahırlarının ve bir yağ değirmeninin bulunduğu Gialakhol [***] ve Blel [Bilir] köylerinin etrafındaki ovanın uç kısımları ile Dadrakom [***] ve Avazhoğ’daki [***] dağlarda geniş orman arazilerine, meralara ve tarlalara sahipti. II. Abdülhamit döneminde, devlet, manastırın arazilerinin Sasun’da bulunan güneydoğu kısmına devlet el koymuş ve buraya Kürtleri yerleştirmiştir. Manastırın yetki alanını çizen ve X. Krikor'un 1445 tarihli bir emirnamesini de barındıran 1588 tarihli belgeye göre, Doğu Fırat’ın sol tarafında, Muş Ovası’nın batı ucunda bulunan Ginc’den [***] Khoronk [Harman] ve Kartzor’a [Suvaran] kadar uzanıyor; güneyde ve güneydoğuda ise, Sasun Dağları’ndaki Dalvorig, Khulp [Kulp] ve Khi[4] an gibi birçok bölgeyi içine alıp, Dikranagerd’in [Diyarbakır] kuzeydoğusundaki Hazro, Silvan ve Lice’ye kadar iniyordu.
Yağmalanan ve sonrasında, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen Surp Hovhannes Kilisesi metruk kalmış ve sistematik şekilde tahrip edilmiştir. 1980’lerin başında, manastırdan geriye kalanlar, çevre duvarlarına ve sundurma ile Surp Istepannos Kilisesi’nin duvarının dip kısımlarına ait birkaç parçadan ibaretti. Manastırın, 1177 ile 1858 yılları arasında hazırlanmış 34 el yazması eserden oluşan koleksiyonu tamamen yok olmuştur. 1754 yılında bir kutsal emanet sandığı içinde manastıra gelen ve şu anda Kudüs’teki Surp Hagop Manastırı’nın hazinesinde bulunan Surp Giragos’un rölikleri hariç, röliklerden de eser kalmamıştır.
Akinian, 1952, 574-581. Oskian, 1953, 91-129. Mouradian & Mardirossian, 1967, 218-219. Thierry, 1983, 398-406. Der Garabédian, 2003, 68-90, 141-146. A. To, 1912, 106, 117-118.