Khule Surp Kevork Manastırı, Kharpert [Harput] Ovası’nda, bugünkü Elazığ (Mezire) şehrinin batısında, Medzn Hoğan Dağı’nın eteğinde, 38° 41’ Kuzey enlemi, 39° 09’ Doğu boylamında yer alır. Manastırın arazisi Khul ya da Khule [Şahinkaya] köyüne bitişiktir.
Bu manastırın, 10. yüzyılda, keşiş vartabed Movses Daronatsi (Daronlu Movses) tarafından kurulan Movsisavank (Movses Manastırı) olduğu saptanmıştır. Barındırdığı rölikler nedeniyle 13. yüzyıl ortalarında Surp Kevork’a ithaf edilmiş olan manastırın kilisesi, 1301 yılında yeniden inşa edilmiştir. Bu döneme ait metinlerde, 1307 ve 1342 yıllarında toplanan konsiller için kraliyet şehri Sis’te [Kozan] bir araya gelen episkoposlar arasında, Khule Surp Kevork Manastırı başrahiplerinin de adları geçmektedir. Timurlenk’in seferlerinden sonra metruk kalan manastır, 1443 tarihli bir kolofona göre, cemaati yeniden kuran Başahip Kevork Çımışgadzagtsi’yle (Çemişgezekli Kevork) yeni bir refah dönemine girmiştir. 15. yüzyıl ile 17. yüzyıl arasında faal bir skriptoryum olarak kalan manastır, 1602 tarihli bir metinde ‘ünlü inziva yeri’ olarak nitelenmektedir. Kilise ve narteksi, 1615 yılında, rahip adayları Madteos ve Haçadur tarafından yeniden inşa edilmiş ya da tadilattan geçirilmiş, manastır kompleksi ise bundan çok sonra, 1882 yılında yenilenmiştir. Kharpert Başepiskoposluğu’nun, 1870’li yıllarda inşa edilen ve 1960’lı yıllarda Ermeni şehri Kharpert’in tamamıyla birlikte yıkılan Surp Sdepannos Kilisesi’ne yerleşmesinden önce, çoğunlukla, Tadem Surp Asdvadzadzin Manastırı’nın (bkz. no. 64) başrahipliğini de üstlenen Surp Kevork Manastırı başrahipleri, Kharpert başepiskoposları olarak görev yapmıştır. Zamanla, Kharpert Ovası’nın tamamı Khule Surp Kevork Manastırı’nın yetki alanı içine girmiş, kuzeydeki Çımışgadzag [Çemişgezek] kazası ile batıdaki Gaban Maden [Keban] de geçici sürelerle manastıra bağlı kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın başında, yetki alanı dahilinde 72 yerleşim yeri ve 75 kilisenin bulunduğu episkoposluk bölgesinden, 1915’te tehcir yolunda ölen Peder Bsag Der Khorenyan sorumluydu. Episkoposluk makamı, 1918 ile 1923 yılları arasında, geçici olarak yeniden faaliyete geçmiştir.
Plan général (Thierry, REVUE DES ÉTUDES ARMÉNIENNES ; Tome XXII ; 1990-1991 ; p. 225-251).
Khule Manastırı, Surp Kevork Kilisesi’nin etrafında kurulmuştur. Batı yönünde uzanan, gömme ayakların ve yekpare sütunların taşıdığı, çatı pencereli bir nartekse sahip, kapalı haç planlı ve kubbeli bir yapı olan kilise, 1301 yılında yeniden inşa edilmiş, 1615 yılında ise narteksiyle birlikte tadilattan geçirilmiştir. Kilisenin kuzey tarafında, Timurlenk’in kıyımlarının ardından manastıra sığınan ve buraya gömülen, döneminin ünlü keşişlerinden Büyük Kevork Ksov’un mezarı yer alıyordu. Manastırın eklenti binaları hücreler ve meskenlerin yanı sıra, bir yetimhane ile dersliklerden oluşuyordu. Khule Surp Kevork Manastırı’nda bir el yazmaları ve ikona koleksiyonu muhafaza ediliyordu. Su taşıma sistemlerine sahip olan manastırın, geniş meyve bahçeleri ve otlakları da vardı. Avlunun içindeki mezarlıkta, pek çok büyük khaçkar ile 13. ve 14. yüzyıllardan kalma mezarlar bulunuyordu.
Plan (Thierry, REVUE DES ÉTUDES ARMÉNIENNES ; Tome XXII ; 1990-1991 ; p. 225-251).
1920’li yıllarda gaspedilen Khule Surp Kevork Manastırı, metruk kalmış ve talan edilmiştir. Eklenti binalar tamamen yok olmuştur. Khaçkarların hepsi yıkılmış ve dikili oldukları eski mezarlıkta, görülebilecek hiçbir şey kalmamıştır. Aşağı tarafta, hâlâ yerinde duran bir havuz vardır, ancak Mustafa Kemal’in iktidar döneminde, bu havuzu besleyen çeşmenin kitabesi sökülmüş ve yerine Türkçe, düzmece bir kitabe yerleştirilmiştir. Kilise ve narteksi hâlâ ayaktadır, ama her ikisi de bakımsızlıktan her an yıkılacak kadar kötü durumdadır. Birçok yerde duvarlar delik deşik edilmiş ve kilisenin kubbesi yok olmuştur. Yapının içi harap durumdadır. Gömme ayakların kasti olarak yıkılması, kemer parçalarının çökmesine neden olmuş ve bunların döküntüleri orta sahının büyük bir bölümünü doldurmuştur. Yapının yan duvarlarında, apsidiyollerde, birçok sütunun tepesinde ya da tabanında, mezar yağmacıları ve defineciler tarafından açılmış büyük oyuklar, sütunların ayak kısımlarında da derinliği iki metreyi bulan çukurlar vardır. Bu anıtsal yapının yerel kültür varlıkları listesine kayıtlı olduğu ifade edilse de, bunu gösteren hiçbir tabela yoktur ve kilise fiilen korumasız bırakılmıştır. Manastır, aynı zamanda, Elazığ’daki kentsel büyümenin tehdidi altındadır ve eteğinde yer aldığı tepede, şimdiden, inşaatı devam eden binalar boy göstermeye başlamıştır.
Manastırın hemen yanındaki Khule köyünde bulunan büyük kilise ve okul yıkılmıştır. Muhtemelen bu yapıların bulunduğu yerde, bir cami inşa edilmektedir. Benzerlerinden farklı olarak, köyde hâlâ, Ermeni olduğunu açıklamaya cesaret eden, bölgenin yerlisi birkaç ailenin kullandığı küçük bir Ermeni mezarlığı bulunmaktadır.
Oskian, 1962 [91-100]