Mudurga Surp Lusavoriç Manastırı, Garin/Erzurum’un doğusunda, Gaydzagi Tzor’un [***, Şimşekler Vadisi] bitişiğindeki tepelerin diğer tarafında, 39° 57’ Kuzey enlemi, 41° 19’ Doğu boylamında yer alır. Gogoçan [***] Geçidi ve Şelalesi ile, doğuda Mudurga [Müdürge/Mudurğe, Çayırtepe] köyünü gören bir dağlık burun üzerine kurulmuştur.
Bu manastırın yüzyıllarca önce kurulmuş olduğu rivayet edilse de, adı, 16. yüzyıldan itibaren, 17. ve 18. yüzyıllar boyunca özellikle skriptoryum olarak anılır. 1650’lerde Vartabed Sarkis Sdamboltsi (İstanbullu Sarkis) ve Episkopos Ğazar tarafından yeniletilmiş olan manastır, 19. yüzyıla kadar, münavebeli olarak Hintzk Kızıl Manastırı’nda da (bkz. no. 37) kalan Garin/Erzurum başepiskoposlarının ikametgâhı olmuştur. Manastırın adı, 3. yüzyılın sonları - 4. yüzyılın başlarında, Surp Krikor Lusavoriç’in, Ardaşad’daki Khor Virab (Derin Kuyu) zindanına giderken önce bu yerlerde durakladığı ve buradaki bir kuyuda tutulduğu yönündeki bir rivayete dayanır. Sonradan, bu kuyunun üzerine bir şapel inşa edilmiştir. Kuyu, gerçekte, manastırın, geniş bir avlunun ortasına inşa edilmiş olan ana kilisesinin içinde kalmıştır. 1859 depreminde hasar gören kilise, Başepiskopos Vehabedyan tarafından 1861 yılında yeniden inşa ettirilmiş, 1898 yılında yenilenmiştir. Kilisenin sağ duvarının yanında, Kığili [Kiğı] Katolikos Sahag Ahakin’in, üzerinde kitabe olmayan mezarı bulunur. Bu katolikos, kutsal yağla meshedilmeyi reddettikten sonra İstanbul’a yerleşmiş, ardından, kimi zaman Hintzk Kızıl Manastırı’nda, kimi zaman da Surp Lusavoriç Manastırı’nda olmak üzere yaklaşık beş yıl boyunca Garin/Erzurum’da ikamet etmiş, 1763 yılında Surp Lusavoriç Manastırı’nda ölmüştür. Avlunun güney duvarının yanında, 1161 yılında inşa edilmiş küçük bir yapı olan Surp Sarkis Kilisesi yer alır. Bu kilise 1720’de Başrahip İstanbullu Khaçadur tarafından restore ettirilmiştir. 1734 yılında, avluya bir çeşme ve havuz inşa edilmiştir. Avluda ayrıca bir ağıl ve samanlık bulunuyordu. Manastırın son başrahibi, 1915’te şehit edilen Nerses Der Sarkisyan’dır.
Le monastère Saint-Illuminateur, cour d’entrée (N. Dolens, Le tour du monde, 1906, 521).
Mudurga Surp Lusavoriç Manastırı’nda şu yapılar bulunuyordu: kapalı haç planlı, kubbeli bir yapı olan ve kuzey tarafında, Lusavoriç’in kuyusunun üzerinde bir kutsal eşya muhafaza odasının yer aldığı Surp Lusavoriç Kilisesi; üç tarafına, keşişler ve hacılar için mesken olarak yaklaşık altmış bölmeye ayrılmış, ikişer katlı eklenti binaların inşa edilmiş olduğu, avluyu çevreleyen büyük duvarlar; avlunun güney duvarına bitişik olarak inşa edilmiş, doğu kısmının üzeri bir beşiktonozla örtülmüş olan Surp Sarkis Kilisesi; avluda inşa edilmiş bir çeşme ve bir havuz. 1913 yılında çıkan bir yangında, ana kilisede muhafaza edilen bazı sanat eserleri zarar görmüştür. Diğer eserler Surp Sarkis Kilisesi’nde muhafaza ediliyordu; bunların en önemlileri, biri 1691, diğeri ise muhtemelen 1769 yılında yapılmış ve Meryem Ana’ya ithaf edilmiş iki tablo ile, Surp Sarkis’in tasvir edildiği, 1651 tarihli bir tabloydu. Kilisenin duvarlarına çok sayıda khaçkar ve eski khaçkarlara ait parçalar yerleştirilmişti. Manastır duvarlarının dışında yer alan mezarlıkta da khaçkarlar bulunuyordu. El yazmaları, güvenlik nedeniyle, şehirde bulunan Ardzınyan Okulu’nun (bkz. no. 35) müzesine konmuştu. Mudurgu ve Arşni [***] de dahil olmak üzere on beş köy, manastırın yetki alanına dahil olmuştur. Manastırın geniş arazileri de vardı.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilen Mudurga Surp Lusavoriç Manastırı, tamamen yıkılmıştır. Manastırın bulunduğu yerde Müslümanlar için bir hac mekânı oluşturulduğu anlaşılmaktadır.
Kossian PH(2), 1925. Oskian, 1951, 141-151. Devgants, 1991, 42-44. Thierry, 2005, 45-46