Bu eski kilise, ortasında bulunduğu köye adını vermiştir. ‘Surp Digin’ (Azize Hanım), ‘Sortikin’ ya da ‘Sev Digin’ (Siyah Hanım) adıyla anılan köy, güçlü bir su kaynağının yakınında, Sortekin Çayı’nın sağ yakasında, Şadakh’ın [Çatak] yukarısında, 38° 04’ Kuzey enlemi, 43° 04’ Doğu boylamında yer alır. Vosdan’ın [Gevaş] güneyinde, Gortuk Dağları’nın (Ardos [Çadır] Dağı) güney yamaçlarında yer alan bu bölge, Ermenilerin Pujunik Kantonu’dur.
Bu mevki, 9. yüzyılda yazılmış olan Badmutyun Sırpots Hıripsimyants'ta (Hıripsime ve Azizelerin Hikâyesi) anlatılan azizelerin seyahatlerinde bir durak noktası olmuştur. Azizeler Moks’tan [Müküs, Bahçesaray], sonraları Surp Khaç Manastırı'nın (bkz. no. 29) kurulacak olduğu yerden ayrıldıktan sonra güneydeki Sararat Dağı’nı ziyaret eder, ardından tekrar Zap Vadisi’ne doğru yola koyulur ve Doğu Dicle Vadisi’ne ulaşır, Surp Digin adı verilen bereketli su kaynağının yanında konaklarlar. Bu durum, kilisenin bugün de muhafaza ettiği, çok eski zamanlarda Meryem Ana’ya yapılmış bir ithafa işaret etmektedir. Etrafına küçük bir manastır inşa edilmiş olan kilise, 1895 katliamları sırasında yağmalanmıştır; 1915’te, halen yeniden inşa edilmiş değildir.
Façade ouest, 2007 (Coll. privée)
Surp Digin Kilisesi, haç şeklinde, dört yapraklı yonca (taraktonoz) planlı, sütunsuz, üzerinde her iki ekseni de 11,5 metre uzunluğunda olan bir piramidin bulunduğu sekizgen bir kubbe kasnağına sahiptir. Bu tipoloji, yapının 7. yüzyılda inşa edildiğini ortaya koymaktadır. Büyük ihtimalle 9. yüzyılda genişletilmiş; haç şeklinin kuzeydoğu köşesine, ana yapıyla bağlantılı, kubbeli bir şapelin eklenmesiyle, haçın doğu kolu 4,3 metre, kuzey kolu ise 2,4 metre uzatımıştır. Kuzeydoğu köşesinin tamamını, kenarları 2,7 metre uzunluğunda olan, küçük bir kutsal eşya muhafaza odası kaplamaktadır.
Plan (Thierry, 1989, 447 M. Dupin)
Surp Digin Kilisesi, Birinci Dünya Savaşı’nın ardından gaspedilmiştir. Günümüzde etrafı tamamen evlerle kuşatılmış olan kilise hâlâ ayaktadır ancak dış cephesindeki kaplama taşlarının neredeyse tamamını ve çatısını yitirmiştir. 2010 yılında, kubbesinde delikler oluşmaya başladığı görülmüştür.
Thierry, Vasp., Paris, 1989, 446-448. Outtier, Thierry, Syria, 67(3-4), 1990, 721-723. Kévorkian-Paboudjian, 1992, 551. Der Ghazarian, 2011, h. t